July 06, 2006

Lametna Nizung A Vaaklai In

[ J U L Y 7 , 2 0 0 6 ]

KUM KUA paita, tuni in a mangngei nawnlou di’n Singngat khangthu gelh in ana om hi. Hiai ahihleh Singngat Puuksiat Ni* ahi. Khopi thupi leh etlawm takmai, Singngat vaangkhua ana puukse ta. Thoungei nawnlou diing in. Tuni tan nidang bang in Singngat a paakluun zou nawnkei. Nelhsiahna nuai a khosa mipi te a di’n lametna a tawm ngeimai. Huchihlai in sepaih te’ panlaakna tungtawn in khosung puahphat hong hipan ta a, hiai in mipi te thathou sak mahmah hi. ‘Mahleh, huih hongnung in thil buaihuai pipi hon peisuah hi. Ahia, meipi kawm apan nizung hong kikhoh khethei zeel hiveen maw.

Kum sagih paita in India-Pakistan gamgi Drass mun ah General Arjun Ray, PVSM (Retd) in mipi te a khut vaan in avai leplep hi. Himahleh amau a ngaihsak kei uh. Hiai in mi te’ lungsim a langchiang sak mahmah hi. India in hiaibang a mipi te’ khohei daan apan a lungsim uh ana man hileh 1999 Kargil buaina a tungkei maithei.

Huchiin, Kargil buaizoh a kipan in India in khanlohna thak khat a honnei hi. Meithal haatna in gaal a zoukei a, mi te’ lungsim zohna in gaal a zouzaw, chih hon theikhia hi. October 10, 2001 in Gen. Ray in “Helpawl te’ nnasep daalna di’n Operation Sadbhavana (goodwill) pat ka sawm,” chiin puang hi. Hiai in a tup ahihleh Kashmir gamgi lak a mipi te - nna hoihsep tungtawn a - suk lungkim a, mipi te’ panpihna toh helpawl te doudiing, chih ahi. General Ray in hiaibang nnasep te Maal-Suah bial leh Naxalite te haatna mun te ah leeng pat ahidiing, chiin geen hi.

Operation Sadbhavana, a.h.k. military civic action, ahihleh hunthak a gaaldou daan chikhat ahi. Hiai nnasepna’ khuampi ahihleh “mite’ lungsim zohna” ahi. Kashmir phaizaang a mite lak ah sepkhiat in na om a, nnasepna mun diing te Army headquarters in a lemsak pih khitchiang a phualpi solkal a kipan sum hongpai ahi hi. A lampi sialtu sepaih te ahi ua, amau district vaihawmtu te, NGO te leh mipi te’ makai te toh kithuah in nnaseem uhi. A huapkhaak deuh te ahihleh, lasinna lam, damtheihna, khotaang khantouhna leh numei te dopsaangna lam ahi.

Operation Sadbhava a lohching mahmah hi. Hiaiziak in mipi te’n sepaih te kithuahpih in helpawl te awl in heemkhia ua, sepaih te’ kiang ah thu poimoh taktak hilhtu in hongpang ta uhi. Hiai in helpawl te’ masawnna naaktak in daal hi. Pakistan-tosawn helpawl te’ suksiat lei, lampi leh skul te bang sepaih te’n tungding ua, solkaal nnaseem te’n leeng a sepna munchiat uah hongkiik nawn pan uhi. Huchiin khua tamtak tunding in a om hi.

Maal-Suah bial ah leeng hiai MCA project naaktak a sepsuah in om hi. Kia geenlouh, i district sung, leh i Zodawn khua khenkhat te ah leeng. A kipahhuai mahmah. Solkal nnasewem te taihsat sa; electric, telephone leh khoveel changkaanna in a bat phaaklouh khua te a hiaibang nnasepna eite a di’n a hamphat huai mahmah hi.

Lt. Gen. ZU Shah, GOC 3-Corps in Singngat ah December 14, 2005 in hiai MCA nnasepna di’n a suangphuum honna nei a, Singngat “Border Model Town” suahsakna dia panlaakna hidaan in geen hi. Hiai diing in Rs. 3 crore sehkhiat in om hi. A fund kihawmzaak daan te i endiing. Govt. High School building puahphatna - Rs. 6 lakhs, library & recreation centre - Rs. 12 lakhs, children park - Rs. 2.5 lakhs, boys & girls hostel - Rs. 50 lakhs, traditional gates - Rs. 3 lakhs, solar-based street lamps - Rs. 12 lakhs, singkung 500 suanna diing - Rs. 3 lakhs (hiate 2005-2006 sung a zohsiang diing); community hall - Rs. 42 lakhs, water harvesting scheme - Rs. 16 lakhs (2006-2007); leh, vocational training centre - Rs. 10 lakhs, stadium & indoor sports complex - Rs. 35 lakhs, bus stand - Rs. 9.5 lakhs (2007-2008). Chiltui kaizeen in simtheih leh kilawm. Lt. Gen. Shah in hiai nnasepna tengteng 2008 tan a zohsiang hidiing chi hi.

Huchiin, tukum bul a kipan hiai nnasepna pat in om hi. ‘Mahleh, mipi te’ kinepna khenlam pek ah thil a hongpai ta. Lohbei a nna sepsak in a om uhi. Nikhat-ninih lel ahikei. A kaal a sim, a kha a sim bang alou-theilou a kuan ngai ahihziak in neektawm zong mipi te buai peetmah uhi. Lah, lohngaihna a thei tuankei uh. Hiai thu awlmoh in unaupa T. Dongkhansiam in sepaih te’ tatleekna te tanchinbu tuamtuam ah na “phoulang” a (IFP May 20, TSE May 24), kintak in Singngat a om 2nd CO leh engineer pa (Major/Adj, talpaak te) suankhiak in omngaal uhi. Adaantak bel, a heutu lam te’n mipite lohbei a nna sepsak diing ahihlam ana geelkha ngeilou himhim uhi. Huchia suankhiak a om officer te’n unaupa Siampu sam in kou toh thuah in sal zialzial uhi. Simmoh kampau kha taktak zatkhum uh a, adiak in talpaak pa’n bang, ei, singtaangmi te hon simmoh mahmah hi. A na lotel. A kha lotel. May 23, 2006 ni ahi.

Hiai thu in khoveel kilchih a Zomi te a deengsuak pah hi. Internet discussion forum te ah kikupna a sousaang mahmah. Zodawn mipi mawltak te’n hiaibang a nelhsiah a a omlai ua, leh Lamka a media te nasan in a nelhsiah lai ua, a tanchin te uh Denmark, Ireland, US, Congo, New Delhi leh gam tuamtuam a om Zomi te’n a na thuakpih mahmah ahi uh, chih a theih chiang un kipahna khitui a nuullou theikei uhi.

Capt. C. Tonsing, (DR of Congo) in, “Army te chihman a lauhbawl leh achih peuh uh hihdiing chihna hilou ahi,” chi hi. “Civil mi lohbei a nna sepsak chih peen army a.h.k. para military rules/regulations khat peuh ah kimukha ngeilou hi,” chiin Major Thangson Shoute in geen hi. “I dikna thei in sepaih te’n diklou tak a honhih chiang un anai peen 57 Mtn Div (Leimakhong) ah report pahpah thei le’ng kua’n hon simmoh theilou diing ahi.”

Hiai tungtaang ah ngaihtuah diing thil poimoh thum a om. Khatna ah, military civic action himhim mipi te’ a diing liuliau a sep ahia, huaiziak in mipi te suk lungkimlouh theih ahikei. Nihna ah, mimal in ngaihdaan leh deihdaan geentheihna di’n zaleenna zaautak i neichiat uhi. Bangmah in a honkhaam theikei diing. Sepaih hi’n paih-lou hitaleh.A tawpna leh a poimoh peen in, hiai nnasepna bangchi daan a pai a, sum bangzah sehkhiat hi a, mabaan a bangchi paidiing hiam, chih mipi te’n i theitel a poimoh hi. Huchiin, ei a diing mah ahihziak in naaktak in kithuahpih ni.

Tu in boys leh girls hostel diing lam zoh ahita. Khosung mun tuamtuam ah solar lamp tun in om a, zaanmial chihbang a om nawnkei. Kung 50 veel diing sing suanzoh ahita. Mawltual lai nasan ah. Khosung luutna mun leh pawtsuahna mun ah keelkong khat tuak kibawl lel a, community hall kong ah childrens’ park diing bawlna pailel hi. Tuilawng leeng bangzah hiam a tungta.

Huchiin, Singngat mipi te’n Hausapi mual a ziing ninou hongsuak khia lametna liantak toh en in, kum 9 sung ana thuak uh, meima pawn awl in haaihul panta uhi. Lungthuul Kawl a suunni a tumkhiat khit in, zaan meivaak phingpheng nuai ah naupang te “milawngpi”, “giitphiik” leh “thengh te” khawng kimawl in om zaizai uhi. Nya, nopta lozeen a!


© vaphualization june 29, 2006


* July 7, 1997, Zomi-Kuki gaalbuai lai in Singngat vaangkhua buluh in om a, inn 150 veel haaltum hi a, poikhoihlou, numei, naupang leh puteek tel in mi 18 thah ahihbaan ah mi 4 kaapliam in na om hi. Hiaihun hongtun toh kituak in athak in Zogam a diing a hinna pete zahna i pia hi.


Phamsa mihaang te hong iitlua ung e
Na sakmin ngaih uh zaila’n awi ung e
Na phamna haang uh lung in ngilhkei ung
Khangsawn te’n hongzuun panta ung”

July 04, 2006

b a n g z d a a n a l e !

July 1, 2006 ahia, daak 04:16:01 pm geih ahi.

Ka phone apan +913874234260 ka dial a, bangtan hiam a ring apai nung in a hong ki pick-up hi.

"Hello," ahon chi hi.
"Hello, hiai Manipur Express office hya?" chiin ka dong hi.
"Hi, himah ei."
"Aw, kei Lunte, Delhi apan hi'ng a maw, ii... kua peen ale ka houpih khaak?"
"Editor ka hi."
"Aw, Pa Lian maw?"
"Hi."
"Ii, khatvei lam a na mail ah ka article gelh honkhaak hi'ng a..."
"Bangthu a?
"Singngat, Thangso Baite thu kha. 'Just Where is Thangso Anyway?' chih peen."
"Huaikhawng suahsuah a ngaisaam a!"

Geendiing tasam in ka khawlcheuh a.
"Ana mulou neid'uah aw? Suak, suak nailou..."
"Khatvei a suakta hilou mo?"
"Lamka ah ka lawmte ensak ing a, amau suak nailou chi unchin..."
"Ah, ka theikei!"

Phone naakpi'n a hon kikoihkhum a, huaiteng ahimai. Ka geensawm peentak ka geen naikei.

Khovel polam a om chihtheih phial diing a nelhsiah a om Zodawn a mite a zawng ua, a mawl ua, a genthei ua, kuamah amau panpihtu diing a neikei uh. Heutu, amau ngaihsak diingleeng a om ngeikei.

Kei ka hihleh bangmah ka hikei. Neih-le-lam, siamna-pilna, tanau-laina hileh suandiing bangmah ka neikei. Ahia, ka mite ka awlmoh a, ka hihtheih tawp a amau te panpih ka ut gige hi. Naupang chicklai himahleng khoveel mun tuamtuam ka na tuankha saam hi. Haksatna leeng tamkhop ka na mualsuah ta. Zodawn hinkhua ka thei a, Lamka hinkhua ka thei a, Phaipi hinkhua ka thei a, Kawlgam hinkhua ka thei a, Mizogam hinkhua ka thei a, Vaigam hinkhua ka thei. Singngat apan Tedim Road dung khe a pai in Behiang a gamgi kaan in Kawlgam ka na luutkha ngei a, Khuadam, Cikha, Tuimui, Seerbung, Haiciin tawn in Tuimaang lui leh Tuisaa lui te liau gaalkai in Lungleen kham en in Mizogam ka na tung ngeita. Vaikhotlang mual etlawm takmai thliirveel in, Kawlbem ka na siik a, Selam, Hiangmun, Teikhang, Miimbung, leh Ngopa ah ka na kivei ekh kha ngei hi. Huchiin, meileeng a tuang in vaigaam zaang zapi kaan in New Delhi phual ah bangtan hiam hun ka na zangta. Mun tuamtuam a mi tuamtuam te' hindaan, khotaang leh khozak zia ka buukkaak chiang in Zodawn a i mite hehpihhuai uh ahihdaan ka mukhe deuhdeuh hi.

Tuma in Singngat mite' gentheihna leh MLA Thangso Baite ('Thangsuah' chi a amin sim nupi bangzah hiam om!) in a nuaisiah daan pona lua in ka hihtheih khomkhom in "Just Where is Thangso Anyway*" ka na gelh nimnim a, news portal tuamtuam a khaakdi'n ka na pia hi. SSPPNet, Zogam.com, Lamka Post (June 20, 2006) leh Imphal Free Press (June 20-21, 2006) ah a tuang hi. Mite'n Zodawn dinmun hon theihpih uh deih mahmah ka hihman in i deihthoh mahmah uh, Manipur Express ah leeng ka na khaaktei hi. Ahia, tutan suahkhiat in a om naikei. Aziak bel ka thei ngeikei diing.

Tu in article thak khat ka gelhnawn hi. Singngat a MCA project tungtaang ahia, July 7, 1997 Kaatsiat Ni' champha phawkkiik thakna di'n hongtung diing July 7, 2006 in suahkhiat ka sawm hi. Miteng in a simkhaak vek uh ka deih mahmah hi. Lamka Post ah ka khaakta. Ka article masa Manipur Express a suah a omlou ahihman in a e-mail uh, lawmte apan ka theih (h.b.,
lianlangel@yahoo.co.in), pailou ahidiam, chih ka thei ut hi. 'Ziakbel, athak khaaknawn ut ka hihman in.

Hiaithu te dongchiang ut in office ka phone ta.

Huan, ngai in, hichi a honghi ta hi. Period.

Bangchi daan ahidiam, ka theisiam kei. Vaallua ka hi diam? Thil theichiang ut lua ka hi diam? A daan theilou ka hi diam? Ahihke'h awlmoh louh diing pi awlmoh kha?

Hiaithu ka gelh kawmkawm in, "Huaikhawng suahsuah a ngaisaam a!" chih ka bilkha ah a ging lailai a, ka lungsim mitkha in singtaang dawn a naupang, skul kaina diing neilou a, napgeep bimbem a 'kaangtalai' tuang bombom te khawng a honglang dundun a...

Ka theikei. Bangmah ka theisiam kei.