August 26, 2009

Interview | Zogam mial ah khua vak puak: Siamkhankhual Dousel

Geenthoh leh lungsim a awlmoh chiatchiat, sepsuahna a hongtel chiang in a taksuak diak. Siamkhankhual Dousel (“Sir Khual”) in tukum Sinzawl Convention High School a pawl X sinlai naupang kua (9), a tenna inn Zoar Veng, Bungmual ah samsuk a, zintun top a, kha khat sung di veel athawn in lai hilh hi. Hiai numei li leh pasal nga te, Thanlon apan mi khat chihlouh Sinzawl mi ngen ahi uh. Sir Khual in amau te June 22 apan niteng in dakkal 2 maths leh science hilh hi.

Sir Khual in mi a deihsak dan, a naupang lui te’n geen mangmoh uhi. “Sir Khual in student te akua-akua hitaleh a awlmoh a, kitheihsiam tuahna abawl. A mi panpih utna, ginomna leh chihtakna te thupi ka sa,” chiin Marilyn, Class of 2001, LFS in geen hi. “Sir Khual a ngaihsan huaina mahmah khat chu aman teaching kha a naa ahihziak a seem mai ahikei a, teaching a uut taktak ziak a seem ahihna thupi kasa.”



Directorate of Education, Manipur website dungzui in i district ah solkal junior school 45 leh high school 27 om, chih ahi. Baan ah, Zodawn lam ah EBCC leh PCI(R) in school bangzah hiam a nei bok. Himahleh, kumteng a pawl X board result suak i etchiang in Zodawn lam te’ min a kilang kha ngeikei.

Bangziak ahi dia?

Phamta Pu T Thangthuam in hiai dotna hichiin ana dawng ngeita: “Singtang lam, i bial lam uh, Guite kual a high school te ka et chiang in kahkhiat huphup mai ka ut sek.”

Nikum in Siamsinpawlpi GHQ in Teach Zoudawn nuai ah “Integrated Residential Bridge Course Coaching Camp” Sinzawl leh Lungthul ah ana saita. Delhi Baptist Youth Fellowship (EBCC) in leng Zodawn siamsinna tundingna di’n May, 2009 in Project Nehemia tungtawn in nnasep ana panta.

Hiai toh kizui in, August 4, 2009 a phualpi’n Right of Children to Free and Compulsory Education Bill, 2008 a namkip; leh HRD minister Kapil Sibal in August 24 ni a gamsung a school board te a mathematics and science a di “core curriculum” kibang bawlkhiat a lunggulh thu a geen na liimnuai ah, “Sir Khual” in Zogam miallak khuavaak a puak kipahpihna in ZogamThuthang in amah houlimpihna, Munirka, Delhi ah August 24, 2009 in va nei hi. Delhi hong zinzual ahi. Amah thuzaak ut,a nnasep kipahpih leh kithuahpih ut bang i om zenzen leh 9856730781 ah hihtheih gige diing.

H O U L I M N A

ZogamThuthang: Athawn liauliau a Sinzawl naupang lai nana hilh a, kipahpih lua a houlim dia hongkuan ka hi uh. Bang in hiaibang a nnahoih seem dia honpi ahi deh aw.

Sir Khual: Eh, ana theikha uh maw?

Theikha e. Gamchih, chi zezen le, deengsuak neivoi
.
Aw. Zodawn lam te ka awlmoh luatziak ahi. Khosakna lam ah neektawm zong, loubawl a neekzong ahitangpi ua, tulai bang a kialdiak laitak uh hi inchin. Pawl X tan beek a khua uah honzou thei le uh ka chi mahmah. Cl VII, VIII khawng zou a, Lamka hondelh chiang ua, amau lah naupang lai, siatna lah saang ahihchiah huaite a hong kibual baih uh eichu. Zodawn khote apan pawl 10 rizal chiang bang hong kilang ban leh chih huai lotel.

Thupi lotel! Hiai eive maw Zogam iitna diktak! Ahihleh, bangchi dan a amau te va theikhia e?
Sinzawl ah ka nuneu’ nau, Paukhanlun in sem inchin. Aman kha awl moh mahmah. Huailam a hilhdia honzawn ua, hilele ken Lamka a mi hilh nei ka hihchiang a, va kuantou theilou. Huchia, Paukhanlun tungtawn a ka hon theihkhiat ahi.

Amau te bangchidan in na hilh a leh?

Tutung chu a etkhiat photna dia ka sapsuk ahi. Bangtan a thei ua, bang dinmun a ding ahi ua, chih khawng theihna di leh board question paizia a hon matchiang na di ua hilh phot ka hi.

Hilhtouh nawn lai sawm maw?

January-February khawng in hilhnawn ka sawm.

Bangchi na sa? Lamka naupang te toh teh in bang a chi ua?

Ka gintak sang in a theizaw uh. Lamka a kai tampi khupzou di eive ua. A text bu khah hahsim zoulou deuh eidi ua aw, ka chi . A text bu mahmah ana simtan di'n ka geen a. Amau lak ah le a theibaih pawl, leh a theithei lou pawl a om thou ua. Huaichiah, a genhak kei ua, thu a mang thei mahmah ve ua. Lamka a skul khenkhat te sang bang a chu siamzaw tham uh himai. Maths ahihleh a dan om, science a chau ua. Amau own word a neuchik description piak haksa a sa uh. Hiai lampang ah chu Lamka a te a phakei uh, chih hi’nteh.

Alak uah a siamthei mahmah khat om inchin, huaipen bang hoihtak a a hon simtouh di deihsak huai mahmah.

Nang amau te athawn a theihna na guan ban a, neek di leh giahna bang ana pia chin a.
Hi, huai di mah a ka sapsuk ahi. Hilele, amau bang ki a kisuanglah zomah uh. Hiai kha kisuanlahna chi hihetlou hiveh aw. Kial mahmah ahih utoh, nek di leh tunna di tengteng ke’n ka sikvek di mah h’inchin. A hong omsung ua, a sung te un gotuai, malta, samphok leh meh di nengneng hon khaak lemlum ua, anntang bang le amau kham di khop, tam loulou hon kipuak unchin. Ka zohni ua a nu-le-pa te uh thuhilhna bang a naupang te'n ann hon neekpih uh. Huai lampang hon ngaihtuah kei le ule khawk hetlou hi a.

Hiai na thilhih, na sungkuan te’n a hon kithuahpih uhia?

Kithuahpih lotel. Ka pa bang in a hon lungluut pih mahmah a. Zin bang le ka paneu Biakmuan te toh ka kihawm uh ahi. Nidang pek apan ka pa’n, zindou chih khawng vualzawlna a a ngaih gige ahi.

Ahihleh, hiai pen kumteng a sutzop touh zel sawm maw?

Phakchiam khat nei ing a, huai ka phaakma sutzop touh zel ka sawm. Kum nih, kum thum tan bang, a kizom in result hoih taktak hon pokhe thei uhenla, first division bang, huaikhit chiah amau leh amau a khe un hong kiding khe thei le uh.

Nang kha Guite Kual apan a pawl X first division a zoukhe masa pen hi di neive maw. Bangchik kum, koi apan a le?
1992 a Hill Model High School, Singngat apan ana zou. Kei nung a 1995 a Douthanlun in Manipur pumpi a 5th position bang a hongpang inchin, huchia kha a trend khat hongpai tou om hiveh aw. Tua le, Zodawn lam te'n first division a zou zoulou di chihna thu om hetlou. Board exam avek un hong lohching uhenla, a school min un first division bang ah hong om le uh, huai in anuai ua te tha hon pe dia, huchia hong hoih toutou di ahi.

Ahihleh, Lamka zaang a nna nana sepkhaak dan hon gen sin dih le.

1999 a Foundation School, Bungmual ah sem pan ing a, extra class toh hihpih heehuu mai. Huaikum a avek ua hong lohching unchin, first division ah mi 8 bang om uh. Huainung tuni tan a hoihtak a paitou charchar uh, chih di ahi.

2000 a kei rehab ah omsuk ngal chi aw. Kumtawp lam a rehab ah naupang te, a uniform uh toh hongkuan uh. Ke'n le chain bulh kawm a ana hilh sukmai. Huai batch te tu in a career uah lohching pipi hita uh ahi. Khat bang in IIT apan zoukhia a.

Rehab ah le ana kihilh neive uai maw. Thupi mahmah e! Hiaithu gelhkhe le a poidiam?
Poilou e, ahi mah ahichia. Rehab ah kum sagih phial om ing a, kumteng naupang te a hongkuan gige uh.

Tulai in bangchi dan in tuition na hilh a?
Inn ah ziingkal 4.50am - 8.00am sung batch tuamtuam in class IX, X leh XI te ka hilh a, nitaklam chiah X toh XII te ka hilhzel.

Foundation School apat result hoihpi na hon piangkhe sak a, huainung na om nana ah naupang te’n a hon delhzui mai ua. Naupang leh nu-le-pa tamtak in na siamna a gengen mai ua.
A credit kha kei a di hilou, naupang te’ heutu, kumtawm a amau ana hilhte’ a di ahi zaw. Kei ziak hi zenzen lou. Khenkhat in, kei kei min khawng honlou om unchin, hilele, hiai kha team work ahi. Kei kia’ hih hilou.

Zodawn hi’n Lamka hitaleh, sinlai naupang hi in, midang hitaleh, khamtheih hih a kithang mahmah nguut a, aziak di hon zonkhiat sawm dih le. Hiai tungtang na muhdan himhim hon gen kawm lechin maw.

Singtang apat Lamka a skul hongkai, lawm hon nei uh chi aw. Hiai a lawmpolh te tungtawn ua khamtheih a piiluut a om tangpi ahi uh. Kou hunlai, OMPAPA haatlai hiven, kisual kithang petmah. Hon panpih di lawm i neih ngai. Huai i lawmte toh i kipolh chia a hih-hih uh hih ngai. Va hihkhaak louh theihlouh khat a om ahi. A hih leh a hih i hong kipawl tuah chiang a, kihih-hih kha. Tuchiang in ahihleh nidang dan in huchidan muhdi a om vak nawnkei a, hilele, khamtheih hih naupang pungtoutou zellai hi'n muhtheih a, poi lotel. Nopbawlna leh Christmas hongtung lelah, mi bangzah in khamtheih hon hihthak dia, chih a om.

Khamtheih zaw... A hihkhinsa te’ haksatna leh sihdan khawng muhnung a le tamtak in tawpsawm tuanlou. A hih pung toutou zel.
Amak a mak eichu, khamtheih in a hon thunun dan. Muhtheihlouh thil khat om eichu. Khamtheih in i ngaihtuahna avek a thunun himai. Daal zoh vual hilou ahi. Huaiziak a, a hihnai lou, leh a hong kipan thak sinlai te bang, chiam hetlou di leh hih hetlou di'n ka ngen ut.

Ahih nai hetlou te’n a hon hihlouhna di un bangchia panlaak hoih na sa?
Study hoihtak a bawl di. Student hong kipan thak te, dendrite, RP a hong kipan tangpi uh ahi. Hiai zuaktu te tung ah penalty khauhtak mai bawl di. Tulai in, Lamka ah NGO tuamtuam in khamtheih doudalna din (ana hihsa te panpihna din) pan a la ua, hoihlua. A hih nailou leh hihdia kisa panpan te, hihlou dia hilh/kawkmuh i mohpuak chiat ahi.

Sau i pialkhe man sim ua. Ahihleh, i gam khankhiatna di’n siamsinna mah poimoh hin na thei hia?
Hi lotel. Hoihtak a anuai apat pattouh di chu ahi. Hilele, ken ka awlmoh khat chu, Lamka a pawl XI sinna mun te mahmah ahi. Hiaithu tuma in article khat ka na gelh ta a.

Hon genchiang sin ve.
Lamka a higher secondary college te'n pawl XI sinlai te houbawl sim uh bang ka sa. Adiak a, maths kha hoih hilhlou ua thei ka hi. Tehkhinna dia, "trigonometry" bang poimoh lotel inchin, bulsuut pih di ahi. A zatna tam inchin. Tua, naupang te, a value khawng petop hang a, bangchi dan a huai value hongpiang khia ahia, chih khawng theihsiam sak ngai maw.

Eimah ve. Eimi te, maths kha kichau thei mahmah. Huaichiah, pawl XII tan a maths leh science la te bang, a tamzaw graduation ah arts lam a kiheiphei duamduam hang a. Kilunglut lou hia, kisiam theilou himhim, ahihke'h ahi di dantak a hilhkhaak ki a omlou, chihbang ngaihtuah theih dekdek a om.

Huai hi'nchin, Lamka a college te'n pawl XI, XII naupang te, hiaisang in a mathematics leh science uh hon awlmoh pih zawlai le uh chihhuai. A fee lah saang tham thou, deihbang a ginalou. Enve, gamdang a XI-XII zilman tamlua, eigam ah hoihtak a i puahhoih di uh hilou maw? Huai hileh, eite mah in kihamphat pih dia, polam mi te bang in le hon boh di ua, Lamka khopi "Zogam khopi" diktak hongsuak di ahi.

Kumteng a pawl XII science result suak i etchiang in, tamtak in lohchinna i ngah gige a, hilele, engineering leh medical entrance exam tuamtuam khawng a luttou zou di kivaang thei mahmah maw.
Hiai entrance exam na dia, pawl XI leh XII, adiak a XI sinlai te poimoh lotel inchin, college te'n nasatak a pan a laak uh ngai ka sa. Na chihbang ua, pawl XII khitchiang a entrance exam tam a tam, hilele huaite vaan a gah mah bang. Huaichiah, pawl XII khawng hih heehuu hang a, MIL leh subject dang, leh plus-minus tungtawn a pass khia, a thawm chu ngaih a ngaih. Hilele, i lohchinna te uh polaang lotel. Giklou. Tui pailou thei lua.

Ahihleh, atawpna di’n, tua Sinzawl naupang te lai na hilhna apan na muhkhiat bang ahi di?
Ka muhkhiat chu a heutute uh hahpan naa uh ahi, chih a naupang te apan a kithei. Ahitak in, hilhtu heutu te' hahpan leh panlouh a skul naupang te ah kithei mai ahi. A skul chairman pa bang in a hongveh kha a, naupang te' nu-le-pa te'n leng a tate uh laisiam di a deihsak mahmah uh. Ka gentaksa bang in, a hilh a nuam ua, a thei baih mahmah uh. Amau te ka hilhkhaak in kei ah lungkimna liantak a hon tun.

Zogam mial ah khua vak puak diing in, hong ging hi sapna aw tuni in, kua hiam kuan diing khuavaak puak diing Zogam ah, singdang omlou siamsin te loungal
~Rev Lian C Tawmbing