January 29, 2006

A liamta, mangngei nawnlou diing in

Singtang lam, i bial lam uh, Guite kual a high school te ka et chiang in kahkhiat huphup mai ka ut sek.
~ Phamta Pu T. Thangthuam, IPS,IGP (Int)


SUNGTE'N INNLAM a kipan khosung tanchinbu honkhak te uh veel a ka omlai in phamta Pu T. Thangthuam in a thugelh, Pawl Sawm Result, PENGPELEP (Singngat Weekly Newspaper) ah ka mukha a... Genbeh diing ka theikei. Gelhbeh diing ka theikei.

Hiai thugelh ahihleh ama'n Hill Model High School Silver Jubilee Souvenir (1971 - 1996) a ana gelh Pengpelep vaisai te'n amah iitna, suunna leh zahtak etsakna dia January 15, 2006 issue a a suah uh ahi. Hiai a nuai a bang in.


"
PAWL SAWM RESULT
T. Thangthuam, IPS, IGP (Int.)


Solkar te’n bel HSLC Result achi ua, en bel Pawlsawm Result i chi chiat uhi. Manipur Express khawng a Pawl Sawm Result a hong kisuah chiang in Hill Model High School result mah ka na en masa zel ua, innkuan kipahna in ka dim sek uhi.

Singtang lam, i bial lam uh, Guite kual a high school te ka et chiang in kahkhiat huphup mai ka ut sek. Ojapu te, nu-le-pa te, skul naupang te, mipi te leh solkar te mohna ngen. Guite kual a high school te a pawl sawm exam thei naupang te a tamzaw Lamka leh a sehvel mi, a exam na skul min uh le theikhen zoulou, a omna khua le mu ngeilou te, Lamka lak a skul te a candidate te exam-na a kai zoulou, final exam na a Guite kual skul min a exam ahideuh sek ua, lametna a tamkei mahmah sek.

Pawl sawm result (HMHS) ka muhchiang in 1970-71 phalbi nitak khat Pa Khamsiam’ inn a sap skul khat Singngat a hon di thu ngaihtuah khawmlai leh a skul min di genkhawm lai bang ka va phawkzel a, Founder teacher te, Pu Pauthuam (tua phamta) leh Madam Lunching bang lungsim in a mu dundun zel hi. Model School a dia kiphal tawntung, a huan gam hon pekhe top phamta Pa Vungluai bang mangngilh a haksa. Model School a class la dia Madam Remkung (a nupi) gaivah laitak toh ka lamtou pailai bang uh ka va phawksuah zelzel hi.

Lamka, Imphal leh Aizawl khawng a sorkar nnasem Model School suak te bang, Delhi leh India gam thuk taktak a college, university kai te ka muh chiang in Hill Model School pawlsawm result hoihgah ahi uh, chih muh in a om a, a lungdam huai petmah hi. Model School ojapu a na pangsa te tengteng leh Managing Committee member te’ kipiak zohdan te a thupi hi. Singngat hausa Pu Khupkhanhau Munluah in Model a deihsak dan leh a ngaihnat dan, a tapa Khamkhohau (tua phamta) in Model School contingent te Independence Day leh Republic Day parade chiang a a ‘command’ vuahvuah sek lai bang mitkha ah a mangmoh hi.

Pawl sawm result hoihtou tadih, chiin i ki-awlbawl mai leh theihlouh kal in a keniam guihthei hi. A hoihtouh zel theihna di gendi chile tampi gendi a om dia, huai te lak ah a niamlam apat a pathoih a poimoh dan te i gen mankei dia, pawl sawm chiangchiang a pat a hih dia hoih tampi le i gen sengkei dia, point 10 k’on gelh di aw:

1. Managing Committee te leh teacher te hong hahpan semsem un, Churachandpur District kia hilou in Manipur pumpi leh Mizoram ah HMHS mite theihphak ahita. Manipur State sung a pawl sawm result hoihpen skul honbawl un. Singngat a HSLC Exam Center koih di le hon sualsuah un.

2. Nu-le-pa te’n tate na deihsakna ziak ua na sum-le-pai leh thezung seen te uh Toupa’n a thawnsak kei di. Awlmohpih dan leh hunpiak siam kawm in tate a din na thumzel un.

3. Saptuam, YPA, SSPP leh khotang a pawl tuamtuam te’n exam di te laisimna hun piakdan siam le a deihhuai mahmah.

4. Exam di te’n damtheihna kemsiam tak in, hahkat a laisim di, laisim nasat ziak a sizou hial om a kithei kei.

5. Subject haksa na sakte uh bei/sual masa unla, lauhbawl lou in hahsual in sual un. Maths leh Science te sualpeih leh siam mai ahi a, mark muhtam theihna pen ahi uh. Kihta in nawl khiinkhiin mawk ke’n.

6. Bang subject hita leh huai sung a chapter haksa na sak te uh sual masa un. Hiai te na theihbei chiang un a dang te theihnop na sa lota di uh.

7. Exam paper endiktu te’n a chimtak hun omtham ahi a, khutgelh hoih, chiang leh simnop tak te’n endiktu te a kipaksak uhi.

8. Laisimna kiang ah limlang koih ke’n. Ki en kawm in na tangsiat leh muk-neh te na soisasa dia, hun tampi a mand di.

9. Na exam ni di zingkal dailen lampi leh dailen lai a na simte, skul lampi a na sim te, exam hall ah na mitkha in a mu lailai dia, na phattuam pih mahmah di. Na theihhoih te dawng masa in, question number te koihkhial ke’n. Na zoh chiang a hun a omlai leh na dawnna simsuah thak in, bawldik thak ngai omnuam mahmah ahi.

10. Na exam patma in na lungsim in Toupa kiang thum inla, na zohchiang in kipahthu gen in. Exam hall na pawtsan nung leh innlam ah na exam sa subject ennawn ke’n, na hihkhelh khal te’n hon lungliap sak dia, subject na exam lai di te a supoi kha di. Theihtawp suah a na hihtheih tan na hihnung in, hihtheih na nei nawnkei, aban a di’n zaw – Toupa muang in, Ama’n a hihvek diing."


k u p b e h n a
Kum sawm a pailiam ta. Himahleh Pu Thangthuam’ thugelh te’n pailiam ni a nei ngeikei diing. A thugelh te’ gilna ziing a phalvaak kuan a biakinn daak ging bang in siamsin te’ bilkha ah a ging mangmoh dia, a hon haanthawnna in nibang a taang on siamsin te’ maa a honpi tawntung diing hi.

Hiai thugelh ka simlai in kum nga paita, January 13, 2001 a Siamsinpawlpi General Headquearters’ Foundation Day lopni a Pu T Thangthuam in a min a piakkhiat, Guite Kual a Siamsinpawlpi mi Manipur Board HSLC exam-na a First Division a zoukhe te pahtawina, T. Thangthuam’ Student Appreciation Award kipaaktak a ka saanlai ka mitkha ah a honglang a,
www.zogam.com peek a amah, uniform kim toh kithuam a a lim lang veelvual ka en a, ka pumpi in ngaihtuahna thazung a lawn in ka om hi. Gammial a siamsinna meivaak honpuak tu te’ sakmeel etlawm hinah e!

Tu in, Pu Thangthuam in a na vei gige, a chimzaak khinta Zodawn a siamsinna dinmun a thak in i phawkkiik nawn diing uh. Manipur phaizaang peel in i ngaihnat mahmah Lamka khopi tan a ‘tawpmai’ lou in i lungsim mitkha un Tedim Road tawn in Singngat taang i veeldiing ua, huai apan Kawlgam toh kigamgi a om Behiangjang i mitsuan kawm un Guite Road zui in Zodawn a khua te teltak in enhoih thak ni hang. Mialna. Zawnna. Gentheihna. Leh nelhsiahna. Laimal lianpi a kigelh hiai thumal li teng loungal mi lunggeel thei leh ‘mit zapi a siing’ lou peuhmah te’n muhtheih dang i neikei diing uhi.

Lamka khopi peel ah Singngat a om Hill Model High School chihlouh high school suandiing dang a om nawnkei; saptuam’ skul neu tuamtuam toh. Ahihleh bangchi daan a siamsin naupang te hong khangsuah theidiing ahi ua? Hiai dotna a pei lungvaih nilouh in ka na om hi. Laizilna diing mun khopi zot zohlouh ziak a tu-leh-hei man a loulam zuan a pai siamsin te’ mabaan diing i ngaihtuah pha hiam? Lamet diing dang om nawnlouh man a khamtheih leh sualna a kibual liam maimah a, leh suandiing bei a gam-le-nam aa diing a hinna pephal a singnuai-gammual ana zuanta siamsin tuailai tamtak te’ makhua diing i geelngei hiam?

Mabaan ah siamsin te’n a tuhgah chiat uh a aatna diing un exam hongelh diing uhi. Manipur HSLC exam kawk deuh le, result hongsuah a i lohchinna te uh lawm a i luum zuazua chiang un i vek un i lawmkim thei diing uam? Chickchiang in hiaibang ‘lohchinna’ te’n Lamka zaang kaantou in Zo mualkuam a hon thawntou zou diam?

February 1, 2006 chiang in Hill Model High School in kum 35 a chinna a lawmta diing hi. Hiai skul a kipan a khangkhia khoveel kilchih a na kithehdalh ta teng leh tu a siamsin lel teng, leh siamsin kheempeuh teng in “Tutan Toupa’n hon panpih” chia a kamphun ua hiai thumal a lohlai un a kipahna uh a bukim nawn ta kei diing. Taangtung a kipan amau te taanvaak tu meisel lah a mitta ngaal a.

A liamta, mangngei nawnlou diing in.

January 08, 2006

Huaihun Chiang In

Huchiin i khualzinna te uh a beichiang in i kipatna mun mah uah
i tungkiik diing ua, huaimun a khatveina di’n i theichiang ta diing uh
~ TS Eliot


Ka gim. Ka tawl. Ka ihmut suak.

Ka kimveel ah singkung a zaam ziaizuai a, huaite’ liim a loupa hing dipdip tung a tutkhawl a, agei a tuisiang luang dimdim dawn a ka sapum va diahkawt ka ut ngeimai. Himahleh ka khawlma in ka paina diing lampi sautak a omlai hi. Khawl tawldam mai thei ka hikei.

Ka kipatkhiatna a sawtta a, suun leh zaan chih omlou a pai ka hihna ah a ninhuai peetmah ta hi. Ka khedap but ataw keekgawp in a sung ah niinneng leh tui khawng honglut thei a, a gong in ka siak hon atdulh behlap lai hi. A khenchiang in vot in hontawp a, tu in ganhing neu tuamtuam in hon keihna ka baan leh tan bang a bol tektok zouhial uhi. Ka vanpuakna ka liang kham in ka pumpi in ka golh ngawingawi hi. Suun in ni hongsa a, khua honglum mahmah a, zankhua hongmial chiang in huihvot hongnung in honmeek teuteu zeel hi. Keimah in zankhua dai, gammang mial nuai ah khitui ka nuulhun a tam mahmah mai.

Huchiin ka khualzinna lampi ah haksatna tampi thuak in ka hong paitou zeel hi. Ka lampi a bing, ka ma a mial, meipi’n a hon tuamkhum. Himahleh huaibang hun ka tuahchiang in ka nu aw neem ka bilkha ah a hongging chiaichiai zeel a--a hon ittna, a hon muanna, a hon hasotna leh a hon thumpihna awging--huai in kei ah thathak a honguan hi. Lungtup tuang ka tun mateng ka khawlkei diing. Ka kiimveel a thil tuamtuam, nopna hontun thei hi’n haksatna hontun theidiing hitaleh, huaibang te a kaihpuuk in ka omkei diing. Aziak nei a pai ka hi. Tu a ka lampi zuih kumkhua in ka zuiden diing chih kuama’n a gen theikei. Nikhat tei Zo taangdung, keen selak a kipan phaizang nuamtak ah ka suakkhe ngei diing hi. Mialna apan vaakna ah. Khatak apan khumtak ah. Leh, gentheihna apan noplenna ah.

Hiaibang a ka lungsim suangtuahna toh kipawl a ka omlai in singtaang khota khat ka hongtung hi. Lamgei ah vok hon a na kibual teltul ua, a paamdeuh ah ui khat in a honnaa hi. Lampi lai ah naupang, dongse taktak a kithuam nirner bangzah hiam milawngpi kimawl a om te peel in khosung ka luut zomzeel a, hiaikhua a inn te ahihleh bii leh daappeek a lam ngen ahi ua, a luithei mahmah uhi. A mite’ meel avuai a, vaakna himhim a langpha kei. Nungak bangzah hiam khotaw lam a kipan tuitawi a hongpai tou ua, a meel uh ka en a, ka en thaknawn a, khatvei et a muhtheih mai louh, etlawmna tak khat a guuk in a mai ua a belh hi’n ka thei hi. Ahia, gimthuakna ziak in a mai uleh a vun te uh ahidiing dantak a khehkhiak in a omkei uhi.

Khawl tawldam uthuai chiin inn kongkhaak khat ka kiu a, huai ah nupi din saang vaklou khat in naungeek, maigeep bimbiam khat pomkawm in kong a hon hon hi. Innsung ka lut a, huai a ka thilmuh masak peen ahihleh ‘siangthouna’ chih kammal in a hinkhua uah poimohna a nei lawmlawm kei, chih ahi. A innsung uh a hawm a, van bangmah a omkei. Ka dang hul lota ahihman in tui a siang leh a sianglouh leng don selou in ka dawnsuk a, a tuung in tensim mahleng hiaibang a tuivot lim ka dawnlam ka thei naikei. Ka lei apan ka gawlgui tawn in ka gilsung tanpha hongvot suk ngiaingiai hial hi’n ka thei hi. Suansou ngailou, bangmah hellouh Zo lui tuisiang zaw ahina ve. Innteknu’n kamsiam tak in bangmah neilou himahle uh neekdiing in vaimimchim leh baalkee honlui a, kisuanlah huai sa mahleng, a neih khomkhom ua a kiphalna ka ngaihsaang ziak in ka neeksak hi.

Bangtan hiam ka khawlkhit in kal ka suankhe nawn a, khosung bouruak diikkawm in awl in ka hong kithawikhia hi. Singtaang dawn ahihman in khoveel polam toh kizopna himhim muhdiing hiaikhua ah a omkei. A mite singtaang gam selak a loubawl a neekzong ngen ahi ua, a zawng un a genthei mahmah uhi. A khosakdaan uh a niam a, a mawl ua, tua saang a khosak daan saangzawkna diing lampi himhim ngaihtuah baanlou uh hi’n ka thei hi. Huaimah bang in polam mite kuamah amau donsak diing a omkei hi. Ahia, a etton taakna mahmah khat uh hi a ka theih ahihleh tantawk a lungkim a, kipaaktak a a om theihna uh ahi. Amau kaal ah khat-le-khat ki-iit in, a khotaang uah kituaktak in a teengkhawn dialdial uhi.

Keimah zaakkhom a “Love of the common people” chih laa sa hialhial kawm in khosung ka pawtsan a, khonawl ah nupi-papi honkhat loukuan lampai ka tuak hi. Nupi te’n buuk khawng teepkawm in seeng in mehdiing a pua ua, papi te’n kawlzaal kuah in singtawn a puu ua, a meel uh vuaitak mai kawm a kipan gentheihna leh gimthuakna loungal honglang khia muhdiing dang ka neikei hi.

Mualdawn ah ni tumdi’a kisa in awl in a keniam hiaihiai a, huih hongnung a, ka khang a louzau a buhvui nisa in a salhpaak ziiziai te honmuut liing dialdial hi. Vasa zeem chi tuamtuam, mawi taktak te nuamsa tak in loulai khawng ah a leengtuah uhi. Ka mit in a muhphak tawpna chiang tan in mual-le-tang, hing dimdim in ka kiimvel ah a kikhung ua, a dawn a zaam meingou te nisa in a taanvaak singseng hi. A gamlei a etlawm a, a dai a, a khamuan huai mahmah hi. Kia genlouh, a sung ah hauhsakna gou kiphuum tamtak a om a, himahleh huaite pholsuahlouh leh zatlouh in a om nilouh hi. Gamlei hausa takmai siiksan a nei in a tung ah mipi te zawngtak in khosa uhi. Amau te lah ka mi, ka sa ahi ngal ua, ka veilou theikei. Lah, ka hihtheih bangmah a omkei.

Muikhua hongziing kuan panta a, ni in hon tumsan in tungleng vasa leh gamsa te’n a bukna lam uh hon zotsan mahle uh kei a di’n bukna diing mun a omkei. Koimun a thawlthei diing ka hiam chi’a ka ngaihtuah chiang in leeng ka taatzohna diing mun omlou hi’n ka thei hi. Kei kia ka hi. Ka khosuah theihna di’n ka sung a ka mihinna teng ka sawkkhiat a, pan ka laak a ngai hi - haattak leh haangtak in. Huchia zan khavaak nuai a Zo taangdung a lam ka pailai in ka lungsim ngaihtuahna in kilkawm teng ka dapsuak hi. Hiaibang a ka fankualna lam ah thawmhauna huihkhii bang ka va diikkha a, kei-le-kei ka kihehnepna di’n Lengtong Pauno’ leh Pu V. Paukhansiam’ laa te, gimsia a khua phawk nawnlou a ka ihmut suk matan ka sa hauhau hi. A lungleen huai ngoihngoih ngeimai.

Ziing a phalvaak kuan a vasa haam chiakchiak te’n ka ihmutna a kipan a honphawng uhi. Suahlam taangtung a kipan ni in etlawmtak in ka kiimveel honsal a, ka tawl damtuan mahmah hi’n ka thei hi. Kei leeng maban suan in ka hong painawn hi. Ziing daitui in a teuhsiang sa sing-le-lou te hinna ngen a dim in a hing siausiau uhi. Sawt kuamtak ka hongpai nung in munzaang lai a tuiluanna mun khat ka hongtung hi. Loupa nou hing dipdip in tua munzaang ah a kikhung a, ka gal lam ah ganhon bangzah hiam, lungmuang tak in a gamtang ua, a kimveel ah pak etlawm chi tuamtuam a paak siausiau uhi. Hiaibang a mun etlawm takmai’ zaal zoulou a pailiam san mai diing pammaih ka sa hi. Luitui vot ngeingei dawn in neekdia ka puak te ne in a gei a singkung nuai ah ka hong tawlnga ta hi.

Vaan a siang mahmah a, ka tungzawn ah mu hongleeng in hon veel diaidiai hi. A kaallak a vakhu leh leengthe honghaam zeelte loungaal thawmging dang zaakdiing omlou in a dai zikzek hi. Ka tung a vaan dum kiikiai, ka gal a mual hing dipdep leh singkung te, ka kiimveel a sing-le-lou leh paak zeem mawi taktak te, leh ka gei a tuisiang luang dimdim te enkawm in ka gamlei’ etlawmna te ka hon ngaihtuah khawm nilouh hi. Aw, mun etlawm. Mun dai. Galmuanna gam. Hiaimun a om lungsim a nuam in tawl a dam ngeimai. Himahleh ka khawlma in paina diing lam sautak ka neilai hi.

Ka hong paitou zeel a, nisa in hon salhna ka liim, keimah saang a a sauzawk hun chihdiing veel in khodang khat ka hongtung hi. Hiaikhua ahihleh ama a toh teh in a pii zotham a, tong-le-lam geentaaklouh, lei-leh-vaan diing phial a kikhia in a om uhi. Hiaikhua a lian a, inn a tam a, a thupi thei a, mihing leeng tam in thil thupi taktak muhdiing a om hi. A tom a geen in a changkaang mahmah, chihdiing ahi. Khosung ka hongluut zomzeel a, a thupina te ka muh behlap chiang in tua khota peen toh ka tehkak khanaak hi. Bangziak a gamkhat, kinaichik a om himahleh hiai khua tegel hichitel a kilamdang ahi diing ua aw? Bangziak a khat ah khua mial a khat ah khua vaak ahidiing?

Khonawl lam a inn omte ahihleh huchitel in a thupi lawmlawm kei uhi. Inn khat a kipan tape kiplay ging ka za a, ka ngaihhoih leh Deih Anglai ngai uh ahihdaan ka zachiang thei hi. Khosung ka lut zomzeel a, a thupi tou hiaihiai hi. Khonawl lam a te toh kibanglou in hiailam a te’n ahihleh Deih Anglai chihte bang thringsa in Flipsyde, Eminem, Korn chihte khawng a ngaizaw uhi. Hiai kilamdanna khat hileh, a dangleeng tampi a omlai hi. I gelhseeng kei diing. Aban zaw ngaihtuah thuuk dahni. Hiaibang te khawng khovel paidaan ahi, chi’a ngaihsiam mai a, thil thakthak pomtouh zeel a hoihpeen mah ana hidan hidiing hiveh aw.

Ahia, ka theihsiamna in a theihsiam louh thilkhat a om hi. Hiai in ka lung a su nuamkei. Bangziak a singtang dawn a mite’ kipahna leh lungnopna bangbang hiai phaizang khopi a mite’n neilou uh ahi diing? A meel uh ka en a, a hoihthei ua, a vaak ua, himahleh, i ethoih thak chiang in banghiam khat kimlouhna tak anei uhi. Bang peentak ahia chih ka thei tuankei.

Huchiin, kei ah theihtelna khat a hongdawn khia a… Hiai mite ahihleh natna huaise tak thuak a om ahi ua, hing lah hinglou, sih lah si vetlou in heenkol buhsak in a om ua, a kipeek ua, ‘mahleh kuamah a pheltu diing a omkei uh, amau-le-amau a kiphelkhiat ngaelkei uleh; khoveel hauhsakna deihtaakna ziak in a lungsim uh pisual in a om a, a lak uah ki-iitna a tawmta – masialna, hazatna, muhdahna leh deidanna gu a laanghaat mahmah a, khotaangna sang in khattangna in mun a uaplian zota; tuailai te khamtheih a kibual in, natna lauhuai taktak ziak in ani-ani in a puul zungzung ua, a gam uh azawng gawpta; a gam ua kipan suahtak sawm in mundang-gamdang ah a apai ua, ‘mahleh nuutsiat a om mite’ mabaan diing ngaihtuah ngam ahikei; taang-a-tuan a kipan piaksa-luahsa a gam siangthou uh luahkhum sawm in namdang in kilchih apan a nawk tuahtuah ua, a lauhuai daan theilou in amau te’n pankhawm a sawm tuankei uh; huchiin khoveel changkaanna tuipi a a kizap lai un apu-apa te uh chiindan te heemkhia in, a zuun a keembit diing khangthak a om nawnkei ua, amau a kitheih ma un manthatna liimguam zuan in saupi ana pailiamta uhi.

Tu in ka lampi a bingta. Khua a mial a, paina diing ka thei nawnkei. Ka nunglam ka enkiik a, ka pahtawi chimlouh khovel thilthawnpiak etlawmna te muhdiing a om nawnkei. Suunni a tumna a sawtta a, van hongging in keek hongkia a, maallam a kipan huihpi-huihsia hongnung vungvung hi. Bukna diing ka nei kei, ka thei zoukei. Ka nu ka sam a, a hon zakei. Kap kawm in sam mahleng a hondawng kei. “Nu ei, ka neulai in kap kawm a ka honsap chiang in neemtak in na hondawng zeel a, tu a chimoh-beidong, paina diing theilou a om ing a, k’on sapna zalou diing na hiam?” Ka khitui dan vuallouh in a hong takkhe zoihzoih hi.

Huchihlai in ka nu mangbang tak a a kahna awging ka bilkha ah a hongging viaiviai hi. A ta, kei hon poimoh ahita. Himahleh, suandiing bei in ke’n ka nu kiang bangchi’n ka zuanthei dia? Ka nnasep diing ka zou naikei. Ka nu’n kei a hon ngakzou lai diam? A ta’ tung a a kinepna liantak mai ka suk taangtunna di’n kei a hon ‘muanna’ ka letkip a ngai hi. Ka puuk keidiing. Ka khawlkei diing. Ka nu meel a kipahna meel ka muh kiiknawn matan kal ka suandiing.

Huchiin, nikhat ni chiang in ziingni hongsuak diing a, ka nu’ dahna khitui te kipahna khitui ka suaksak di’a, damsung hunte’ simkawm in nuamtak in ka nu’ angsung ah ka khawlta diing hi.

Ka iit tuunu Zolei’ ang ah. Huaihun chiang in.