June 23, 2009

Paldai Luiguam Ah

"U Mung ei, kei ziak a maw hiai tantan na hongpai? Huai Paldai luiguam ah, zaanmial nuai a, na laitah diing kuan in, ka min, khatvei beek, hon na sam mah niteh maw..." chiin Niangbawi a kidiik hithit a.

Ni bel niam naikei mahleh Skul mual in a liahkhaak ziak in Mawngluikawi leh thuumna mual lak teng aliap dipdep a, akhang a Luipi zaang ahihleh nisa in a hai lai hi. "Welcome to Singngat" chih signboard kitaakna gei a duty post apan mei khu a leengtou viaiviai a, avang apat SBBL thaulawng nih in Mawngluikawi leh haanmual lam a kawk hi. Hiaimun ahihleh Lamka lam zuan diing gari te'n damtak a a zotna mun uh a tuntheihna diing ua thuumna a neih zeelna uh ahi.

Himahleh, huai November, 1997 nitaaklam khat a pai, gari leh asung a tuang Zomi te, damtak in a zotna mun uh a tungkei hial uh.

1997 phalbi kuan in Lamka lam paisuak theilou, Zodawn lam apan gari asawm a sim Singngat khua ah taang uhi. Zin kihawm a, innchih in a tawmpen in zin thum tan bang nei uhi. Akhen in 10. Lamka lam apan neek diing leh van atun nawnlouhna lah sawtta ahihchian nikhat a ann nihvei nethei te a hampha asuak uhi. Ani-ani in tiinsung a anntang kikoih te a kiam hulhul a, "anntang phaam" di phaamkhiat bang a lithuai mai. A leina di sum neite a din leng dawr ah van lei di atawm hiaihiai ta.

Atawp in gari taangte pii diing kawm in, IRB te’ veenbitna nuai ah supply ("control anntang" chia sim di) a hongtung hi. Huchiin, Zomi te' vangkhopi zuan in, tua November nitaaklam, AIR Imphal a Paite program kipat diing kuan in Mawngluikawi mual apan a hong taikhe ta uhi.

Huchiin, hiai tangthu a hong kipanta.

Leisiatna nai leh Leisiatna gamla mun te peel a a hong taisuk lai un, Niangbawi in a u Mung khelah tak in a ngaihtuahtuah mai hi. Suanmung in leng a ngaihnou' tuanna gari kizui diandian te a tummang matan uh ana gaal et tei a. Niangbawi' tuanna Tata lusan ah naakna diing awnglou phial in van toh mihing siat in a kisiat thoh uhi. Ama leh anung uah IRB te gari a tai a, alai ah nautaang pua gari 10 veel a kizui hi. Paldai zaang a hongtun chiang un diiphawmna daitak mai in amaute a honbuak pan ta. A lauhuai Haijang khua tung diing ahita ngaal ua. Huchiin, Sumchinvum te’ waiting shed atun un, Haijang te' duty post a kigaalmuh theita hi.

A khosung luutna gate uh kihong sa in ana om a, awl in a hongtai tou uhi. Lampi siik ah sou zum, hiam taktak a kiphut seuhsouh a, a duty post polam uapan kuamah a kimu theikei. Lamdang tak in khua a dai dikdek hi. Aak khuang nasan zaakdiing a omkei.

Thakhat in duty post sung apan thau a hong kikaap phungphung a. Gari baang te bang a kaap pailet pokpok a, a nungzaang khawng uah thautang a buur chorhchorh hi. Niangbawi’ gei a tupa' lu a kaap darh phuah ua, sisan in amah a per suah hi. A khuaktui a bo zoihzoih a, loh ngaihna theilou in akap hawhaw uhi. Meelma te, mualtung khawng a panmun fuhtak khohsa diam a ana om ahi ua, nuamtak in mipi te akaap ziahziah uhi. Khenkhat te gari apan a kitawm khia ua, Paldai lui lamzuan in a taisuk uhi. A tai zoulou te'n a ommun uah a sialpi vuahthuak topmai uh. Amau te adin a kihumbit theihna sun uh ahihleh alu uh akhut ua hum kawm a thuumna neih ahimai.

Thau ging leh naa sa a kikou husa leh mau huthut leh sisan luang zengzung kawm ah thuumna nei di'n amit uh a hon si ua, himahleh hakkiik ngei nawnlou thei dinmun a om ahihdan uh a kitheihna un amau ah lungmuanna a tunthei taktak tuankei.

IRB te lah meizial in a kibu khunkhun ua, thuk leng a thuk ngamkei uh.

Agaal apan thauging ana zaakchiang in Suanmung in om didan a thei zoukei. Niangbawi bang a chi deh aw? Thuumna mual apan mipi te'n a mulkimhuai "Haijang ambush" a etthoh mai uhi. Nupi te'n a kahkhum huphup ua, "Lawmlawm, a si gai di uh!" a chi ua, thuumna bang a neihsak uhi.

Pathian in Singngat taang taisan ta ahi diing.

Tangval hon a kikaikhawm ua, kuansuk mai a sawm uhi. Himahleh, heutu te'n a khou uh. "Zahngai ua! Zahngai ua!" Huchihlai in Suanmung, a captain form kilawm takmai a kithuam sa in a hongpai a, Defence Chairman pa a M-16 meithal in a honngiim hi.

“July 7 ni a mi 18 thah di leh khosung haal dia ana pekhia, i gamtatna teng honna daal gige, Major Nautiyal (32 RR) thah a kisawmlai in na honkhou ua, na thu uh ka na mang uh. Tu a na hon khouhnawn di uleh na tung ah ka thautang khah di ka hi," Suanmung in a chi gamgam hi. Haijang a meelma te sang in Lamka lam a heutute bang a mohsa zaw phial hi. "I kikawmtuahna uh honna khaaktan gige, Haijang khua bangziak a ana 'hahsiang' mailou i hi ua? Lamka a bit naak leh chi a Singngat lam te a nelhsiahna uh ahi ka hehna," chiin a haang motmot a.

Huchiin, Defence Committee te a kiheem khia ua, "tangval" te'n ma a honla ta uhi. Himahleh, operator pa simlouh "tangval" guk, huaibel, meithal guk lel a om laitak ahihziak in, Suanmung a beidong sim hi. Khosung tangval a kuan ut teng a samkhawm ua, a paidiing dan uh a hongeel khawm uhi. Paldai luiguam apan nawktou di, meithal nih kizui di, meithal khat in khosung tangval nga makaih di, kiiklam chiah Khamsiam' zaanglou buuk khang ah kingaak khawm di, a chi uhi. Ambush na a liam leh a suakta theite zong di pawl leng a seh ua, first-aid kit tawi toh innhaalna di zirigan tiin khai pawl toh, honching tak in a hong kuansuk dupdup ta uhi.

Muikhua ziing diing kuan, nidang a Niangbawi heeldia a kuankhiat hun bang ahita a, Suanmung' ngaih a pha thei mahmah kei. Gari a, "Damtak in aw, mangpha" a kichihlai uh khawng a mitkha ah a kilang thakthak hi. Singkung kawm a lengthe khuang tialtial loungal thawm dang zaak diing a omkei. A biri teep hu, khahkhe luahluah in tunglam a entou a, a mial mahmah a, aksi bangzah hiam a phe leplep uhi.

Paldai a hong tungsuk ua, set a hon uleh headquarter lam apan thu a hongtung hi. Gari te bel avek un taisuak thei ua, himahleh a si zah leh liam zah kithei nailou, mi 'hunkhop' kimlou, chih ahi. Luidung a hon zuitou ua, liam leh bai a om bangzah hiam a hontuak uhi. Suanmung in Niangbawi didan - nungak nou, puanak san silh, mizeen - a kanbawl chiang in a theikei uhi. Suanmung in bag leh puanthem, si baang niuniau khawng a honmu a, khat bang Niangbawi' puanak toh a kibang sim hi. Khua amial luat ziak in chiangtak in a mu theikei.

Niang, koi a om na hi hiam? Damtak in na tungsuk deh aw? Ahihke'h hiaimun a kei honna ngaak maw?

Suanmung adin a iit, Niangbawi' meel amuh nawnna diing lametna, gaal a Haijang duty post sung a meivaak kiukiau, huih in a muutliing derder, phe leplep, mitdia kisa bangmai ahita. A gam-le-nam leh Niangbawi adia a hinna pephal in, humpi neelkai haang bang in Paldai luiguam ah, huai zaan khomial nuai ah, a hong huumhaam ta hi.

Ka manta.

Huchiin, a panmun diing chiat a hon zuanta uhi.

Dai khipkhep a a omlai un Thangboi in naakpi in a veih a honteh dop a, a lawmte a kiguihsak hial hi. Zaan dak 9 geih agin in, Muansang in a G3 in deihthu in duty post a hon kaap a, a thawn zoihzoih hi. Langlam te ahihleh ana ngawi deedaw zezeen uhi. Duty post lam thautang a a kithehhuan touh lai un, thakhat in, a nunglam ua Sumchinvum mual apan, langlam te'n a hon hawtsuk dodot uhi. A tung ua singkung nah bang a pulh sungsung hial. Amalam ua Haijang leh apang ua Sumchinvum apan a hon beihsuk chiang un, a kuanlam te a buaisim pah uhi. Khenkhat, sou a va kidawt pilh kha bang a om nengnung ua, eek siik kha pawl toh, buai in a buai uhi.

Langlam te lah atam un akhauh mahmah uhi. Mualtung a hoihtak a kibawlsa, post a pang ahi ua, a kuanlam te bel, guamkeen lak a singbul, suangbul khawng beel ahi lel uhi. Khatlam te' thauhoih 20 diing khawng toh Suanmung te' a guk lel kibei ahi a, nasa kha tel e. Ahihziak in, Suanmung leh aheu te hi, thau kaap leh zat daan siam mahmah ngen ahihban uah, thautang a tamthei lam pua ahi ua, a lau tuan teuhkei uhi.

Dakkal nih sung khawllou a a hong kibeih nung un, khat kaapliam in a hong om uhi. Hichimai a luhzoh diing a batlouh ziak un, Suanmung in a pandaan uh a hon khenpih hi. Galvan tawilou teng Khamsiam’ zanglou a ana kinung tolh phot di'n thu a pia hi. Huchiin, thauhoih tawi teng a hongpang thak ua, nasatak in a hong kikaap tuah bobok nawn uhi.

Amau lah a naihtou thei nawnkei ua, langlam te'n lah a hawlkiik zou tuankei uh. Thauging vengvung, meithal tang leeng aam zotzot kawm ah, Suanmung in gaallam ah Niangbawi' aw za hi'n kithei hi. "U Mung, U Mung..." Ka manglam hia, a taktak? Adaak vuaivuai a, bangmah a mu theikei. Thakhat in Suanmung a dingtou a, "Na hon chou taktak uleh, pang ua! Bangmah theilou numei-naupang kaap sang in pasal leh pasal kibei ni," chiin a kikou hi. Hehzaak ta himai. Duty post a LMG tawipa omna mun hawt in a hawt tou hi. Muansang in kuun dia sawl in, a bohpai hi. Huainung teng LMG tawipa' thawm a kiza nawnkei.

A thautang uh akiam hiaihiai a, langlam te'n lah beihpi a hon suahkhum thakthak uhi. Huchih sung in ziinglam dak 2 bang a hon peelta. Langlam te'n amau uumkual dia hong kisakbawl uh ahi, chih Suanmung in a thei a, Muansang' kiang ah ana nungtolh khesuk mai di'n thu a pia hi. Amah zaw Niangbawi' kiang a pai din a manta.

Muansang in, "Nangla, Sir?" achihleh, "Kei zaw ngaihtuah ka ngaikei. Heute dam in inn ana tunpih lechin," chiin a dawng hi. "Hilou..." chia Muansang in adawn leh, "Ana pai ua ka chi. Kin!" chiin Suanmung in, a paamlam a kiboh phei in, a thau akaap zutzut ngaal hi. Muansang in leng thil omdan a theichiang mahmah; ai-anntah a pang mi khat omkei le uh langlam te'n avek ua umkual dia kisa ta ahingal ua. Zahtaakna lianpi toh a heutupa uh nusia in aguuk in a hong kikhiin kheta uhi.

Langlam te'n a heute’ kikhiin khiatna lam, a thaulawng uh a ngatlouh teitei na di un Suanmung in, a lehlam zuantou in thau ana gin hi. A bokvaak tou a, Haijang leh Sumchinvum kizopna lampi kaan thei in, mual lehlam pang ah a kumsuk hi. Siluang bangzah hiam ana kikham teltul atuak a. Huchih lai in, thakhat in a gil a hong savut a, a khuuk kikhep nolh in a puuksuk hi. A puanak akhoih leh sisan in ana depkawt dekduk a. Thohkhiat sawm mahleh, tha a nei nawnkei. A lu a kipei chuaichuai a, a aam a hai huaihuai.

Huchiin, a mit a hon sita.

Muansang te Paldai zaang a tun un kikaaptuahna thauging nasatak a za lai ua, himahleh haanmual a tuntouh tan un bel langlam' te husa kia a kizata. Suanmung' thau ging zaak diing a om nawnkei. Suanmung' thawm a daita.

Ni nih nung tan a leng Suanmung a hong kiiklouh chiang in damlai di’n a gingta nawnkei uhi.

Vangphat huaitak in, Niangbawi bel damtak in Lamka ana tungsuak thei hi. Mahleh, a U Mung’ tanchin a hon zaakchiang in thuak zoulou in a pindan ah a hongkap huphup hi. “U Mung ei, kei ziak a maw hiai tantan na hongpai? Huai Paldai luiguam ah, zaanmial nuai a, na laitah diing kuan in, ka min, khatvei beek, hon na lou mah niteh maw...” Ama a din hinman om a sa nawnkei. Akhut a atawi, Voice of Churachandpur (sic) Evening Post simzom theilou a, mittui in amit a tup vuung dildel lai in, Muansang a hongpai a, "Kin a kin in Lamka College ah vapai ni, thilkhat k'on etsak ut,” a va chi hi.

Lamka College sung ah damlou keem in nurse te ana kivei zatzat ua, a siik khat ah pasal khat gulkaws kikhai a om kiang ava zuan uhi. Agei a tuntak un Niangbawi in “U Mung… U Mung lah na hi a,” chiin a hong kikou khekha zezen a, a mittui a hongpawt zoihzoih hi. Agei ah ava tu a, awl in amai a va zawt thiamthiam hi.

Bangtan khua phawklou a om ahia, chih Suanmung in a theikei. Amit a hon hahkhiat leh agei ah Niangbawi ana tumawk a, lamdang a sa mahmah.

Huchiin, a hong kitawp ngoihngoih uhi.


© vaphualization june 23, 2009 | Thiltung taktak pansan, iitna tangthu phuahtawm ahi. Hilele, a ni pen kitheichiang chiah nawnlou. November, 1997 dia hisaap. Min kizang kha te’n geen neilou ahi aw. And, special thanks to Muan @Zogam.com, for the twisted plot.

No comments: